Zn mi daha aktif Fe mi? Kimya Sorularının Toplumsal Adaletle Kesildiği Yer
Zn mi daha aktif Fe mi? İlk bakışta yalnızca bir kimya sorusu gibi duruyor. Çinko mu daha tepkili, demir mi daha kolay reaksiyona giriyor… Laboratuvar kokulu, ders kitabı sayfasından fırlamış bir tartışma gibi. Ama ben İstanbul’da 29 yaşında bir STK çalışanı olarak şunu fark ediyorum: Bu gibi sorular bazen sadece bilimsel bir merak değil, aynı zamanda hayatın içindeki görünmez eşitsizlikleri düşünmem için de bir başlangıç oluyor.
Her sabah metroya binerken kimya tablosundaki metaller gibi farklı özelliklere, farklı “aktifliklere” sahip insanların bir arada olduğunu düşünüyorum. Bir maddenin aktifliğini belirleyen koşullar gibi, insanların hayatlarını etkileyen sosyal ve ekonomik koşullar da eşitsizliğin yönünü belirliyor. Bu yüzden, “Zn mi daha aktif Fe mi?” sorusunu bugün biraz daha geniş bir mercekle ele almak istiyorum.
Kimyasal Bir Gerçek: Çinko Demirden Daha Aktiftir
Bilimde net olan kısmı söyleyeyim: Çinko (Zn), aktiflik serisinde demirden (Fe) daha yukarıda bulunur. Yani Zn mi daha aktif Fe mi? diye sorduğumuzda bilimsel yanıt basit: Zn daha aktiftir. Daha kolay oksitlenir, daha hızlı reaksiyona girer, bir başka metali bile yerinden edebilir.
Fakat işte tam burada içimde bir soru beliriyor: Kimyanın bu düzeni, toplumun düzeninde nasıl karşılık buluyor?
Aktiflik Sırası ve Toplumsal Sıra: Benzerlik Tesadüf mü?
Bir metalin “aktif” olması onun daha güçlü olduğu anlamına gelmez; sadece belirli koşullarda daha hızlı tepki verdiğini gösterir. Toplumda da böyle değil mi? Bazı gruplar daha görünür, bazıları daha sessiz; bazıları hızlı tepki verirken bazıları geri planda kalmak zorunda kalıyor. Ama bu farklar güç farkı değil, fırsat farkı.
Geçen gün metrobüste yaşlı bir adamın diş protezinin kırıldığını ve haftalardır yenisini taktıracak parayı bulamadığını anlatışını dinledim. Hemen yanında oturan genç bir kadın, iş yerinde hamile olduğunu söylediği gün görevlerinden el çektirildiğini anlattı. Onların “tepkime hızını” belirleyen şey kişisel özellikleri değildi; toplumun onlara sunduğu sınırlı alanlardı.
Çinkonun demirden daha aktif olmasının sebebi atom yapısıysa, insanların hayatındaki aktiflik de yapısal eşitsizliklerden besleniyor.
Zn ve Fe: Metal Olarak Eşit, Hayatta Karşılıkları Eşit Değil
Ekonomik Koşullar
Kadıköy’den Üsküdar’a vapurla geçerken yanımdaki iki işçinin konuşmalarını duyuyorum. “Demir fiyatları yine artmış, çinko da aynı” diye konuşuyorlar. Ama mesele sadece metal fiyatı değil; bazı toplum kesimleri için temel ihtiyaçların bile erişilebilir olmaması.
Örneğin düşük gelirli ailelerde çalışan kadınlar, tıpkı demir gibi “daha az aktif” olarak görülüyor. Oysa bu onların suçu değil; destek mekanizmalarının eksikliği, bakım yükünün çoğunun kadınlara yıkılması, çalışma haklarındaki kırılganlık onları daha az görünür kılıyor.
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Zn mi daha aktif Fe mi? diye sorarken bir yandan da şunu düşünüyorum: Toplum, kadınlara ve erkeklere nasıl roller biçiyor? Bir metalin aktiflik sırasını değiştiremiyoruz ama toplumdaki roller değişebilir.
İş yerinde son zamanlarda gözlemlediğim bir sahne beni çok düşündürdü: Yeni bir projeye lider seçilecek ve doğal olarak en “hızlı tepki veren”, en rahat konuşan kişi seçildi. Ama kim daha hızlı konuşabiliyor? Kim kendini güvende hissediyor? Kim, tıpkı Fe gibi bazı koşullarda geri planda kalmaya mahkûm?
Kimyanın aktiflik sırası değişmez ama toplumsal aktiflik sırası değişebilir. Değişmeli de.
Çeşitlilik ve Dahil Olma
Beyoğlu’nda sokakta yürürken iki genç arasında geçen bir konuşmaya kulak misafiri oldum. Biri engelli hakları üzerine çalışan bir öğrenci, diğeri göçmen topluluklarıyla ilgili çalışmalar yapan bir gönüllüydü. Onların anlattıkları bana şunu hissettirdi:
Toplumsal çeşitlilik, farklı “metallerin” bir arada var olduğu bir karışım gibi. Ama bazı gruplar o karışımın içinde daha hızlı çözünüyor, bazıları görünmezleşiyor. Çinkonun aktifliği gibi, insanların hayattaki “aktifliği” çoğu zaman onların tarihi, kimliği ve toplumun onlara tanıdığı alanla şekilleniyor.
Zn mi Daha Aktif Fe mi? Soru Kimyadan Sosyal Adalete Uzuyor
Bu soruya bilimsel cevap çok net olsa da, toplumsal karşılığı o kadar net değil. Çünkü burada mesele kim daha güçlü ya da kim daha değerli değil; kim hangi koşullarda var olabildiği, kim hangi desteği alabildiği.
Toplumun kimi daha görünür kıldığı, kimi daha sessizleştirdiği, kimi daha hızlı tepkimeye soktuğu tamamen yapısal bir mesele. Bu yüzden sosyal adalet tam da bu noktada devreye giriyor:
- Fırsat eşitliği sağlandığında “aktiflik farkı” azalıyor.
- Destek mekanizmaları güçlendiğinde insanlar görünür oluyor.
- Toplumsal cinsiyet rollerinin baskısı kırıldığında herkesin reaksiyon verme alanı genişliyor.
Sonuç Yerine: Kimya Değişmez, Toplum Değişebilir
Zn mi daha aktif Fe mi? sorusunun cevabı kimyada sabit olabilir, ama toplumda değil. İnsanların hayatlarını etkileyen koşullar değiştirilebilir, dönüştürülebilir. Bir metalin periyodik tablodaki yeri sabittir, ama bir insanın toplumdaki yeri asla sabit olmak zorunda değil.
İstanbul’un sokaklarında her gün gördüğüm farklı yüzler, farklı hikâyeler bana şunu söylüyor: Hepimiz tepki verme hakkına sahibiz. Önemli olan, herkesin aynı koşullarda tepki verebildiği bir düzen kurmak.